- dusza
- ż II, DCMs. \duszaszy; lm D. dusz1. «ogół właściwości, dyspozycji psychicznych człowieka, władze duchowe człowieka; psychika, świadomość»
Hart, moc, wielkość duszy.
Tymczasem przenoś moję duszę utęsknioną do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych. (Mickiewicz)
∆ lit. Naga dusza «termin używany w literaturze okresu modernizmu, zwłaszcza przez Przybyszewskiego, dla oznaczenia istniejących w człowieku ślepych, utajonych, nie uświadamianych instynktów, tajemniczej sfery podświadomości»◊ Być chorym na duszy «być w stanie depresji, być przygnębionym»◊ Komuś jest lekko, raźnie, ciężko, smutno itp. na duszy «ktoś jest w nastroju radosnym, wesołym, w stanie przygnębienia, smutku itp.»◊ Mieć rogatą duszę «być hardym, nieustępliwym»◊ Być oddanym komuś, czemuś, należeć do kogoś całą duszą, duszą i sercem, duszą i ciałem «całkowicie, zupełnie, bez zastrzeżeń być oddanym komuś albo czemuś, należeć do kogoś»◊ Być duszą jakiejś sprawy, towarzystwa, zebrania «być centralną postacią, inspiratorem czegoś, odgrywać najważniejszą, kierowniczą rolę w czymś»◊ Kochać, nienawidzić, pragnąć czegoś całą duszą, z całej duszy, z głębi duszy, z duszy serca «kochać, nienawidzić, pragnąć bardzo mocno, szczerze, z całych sił»◊ Całą duszę kłaść, wkładać w coś «dokładać wszelkich starań, aby coś zostało jak najlepiej wykonane, zorganizowane, pracować z przejęciem, z samozaparciem»◊ Czytać w czyjejś duszy «domyślać się czyichś myśli, odgadywać cudze myśli, zamiary»◊ Odkryć, otworzyć przed kimś duszę «wyjawić komuś swoje najskrytsze myśli, zamiary, uczynki»◊ Wchodzić z kaloszami do czyjejś duszy «wdzierać się w czyjeś wewnętrzne sprawy, przeżycia»◊ Na dnie duszy «głęboko w świadomości, w pamięci, w psychice»◊ W duszy, w głębi duszy «skrycie, wewnętrznie; w istocie rzeczy»◊ Jest czegoś tyle, ile dusza zapragnie, zamarzy; jest wszystko, czego dusza zapragnie «jest duży wybór, duża ilość, rozmaitość czegoś»◊ Aż dusza rośnie «aż radość wielka ogarnia»◊ Dusza wyrywa się do czegoś, ku czemuś «ktoś mocno pragnie czegoś»◊ Przebywać, być gdzieś duszą «myśleć, marzyć o czymś»◊ Widzieć kogoś a. coś oczami (oczyma) duszy «przedstawiać, wyobrażać sobie kogoś albo coś»2. «według większości wierzeń religijnych i kierunków filozofii idealistycznej: niematerialny i nieśmiertelny pierwiastek w człowieku, ożywiający ciało i opuszczający je w chwili śmierci»Dusze zmarłych.
Nieśmiertelność duszy.
∆ Wędrówka dusz «według niektórych religii (zwł. indyjskich) i systemów filozoficznych: wcielanie się duszy umierającego w ciało nowo powstającego organizmu; metempsychoza»□ Rada by dusza do raju, ale grzechy nie puszczają.3. «człowiek; dawniej chłop pańszczyźniany, poddany»Dobra, poczciwa, szlachetna dusza.
Wieś liczyła dwieście dusz.
◊ Bratnia dusza «człowiek bliski psychicznie drugiemu człowiekowi, rozumiejący drugiego człowieka»◊ Dusza człowiek «człowiek bardzo szczery, serdeczny, dobry»◊ Hulaj dusza «hulajmy, bawmy się»◊ Nie ma żywej duszy, ani żywej duszy «nie ma nikogo, żadnego żywego człowieka»◊ Nie mieć grosza przy duszy «nie mieć pieniędzy, zwłaszcza przy sobie»◊ Stać nad kimś jak kat nad dobrą duszą «stać nad kimś, przy kimś uporczywie; pilnować kogoś»◊ przestarz. Duszo moja «zwrot używany w stosunku do osoby ukochanej; kochanie»4. «sztabka żelaza wkładana po rozżarzeniu w żelazko dawnego typu i powodująca jego nagrzewanie się»5. euf. «dupa»6. pot. «rdzeń w łodygach roślin, pniach i gałęziach drzew»7. bud. «wolna przestrzeń między biegami schodów»8. muz. «drewniany klocek we wnętrzu instrumentów smyczkowych podpierający podstawkę, przez którą przeciągnięte są napięte struny»9. techn. «włókienny lub stalowy element liny, dookoła którego skręcone są sploty liny; rdzeń liny»10. daw. «odwaga, śmiałość»dziś tylko we fraz.: Mieć duszę na ramieniu «bardzo się bać»◊ Z duszą na ramieniu «z wielkim strachem, bardzo się bojąc»◊ pot. żart. Dusza siedzi komuś w piętach a. dusza poszła komuś w pięty «ktoś stracił odwagę, boi się, zląkł się»◊ Dusza zamiera np. na myśl o czymś «budzi się w kimś lęk, groza, przerażenie»11. daw. «życie»dziś tylko we fraz. Paść, leżeć bez duszy «paść, leżeć nie dając oznak życia»
Słownik języka polskiego . 2013.
