- głowa
- ż IV, CMs. \głowawie; lm D. głów1. «część ciała zawierająca mózg i narządy zmysłów, u człowieka i niektórych małp wysunięta ku górze, u zwierząt - ku przodowi»
Mała, duża, kształtna głowa.
Ludzka, rybia, psia głowa.
Głowa ptaka, psa, ryby.
Ból głowy.
Mieć zawroty głowy.
Podeprzeć głowę ręką.
Leżeć z rękami pod głową.
Nosić na głowie chustkę, kapelusz, czapkę.
Kręcić przecząco głową.
Kręcić głową z dezaprobatą, z uznaniem, podziwem.
Kiwnąć, skinąć głową potakująco.
Schylić, spuścić, zwiesić głowę.
Złapać się za głowę.
Zadrzeć, zadzierać głowę do góry.
Głowa komuś opada na ramię, na piersi, ze znużenia.
∆ Trupia głowa «rysunek lub inne wyobrażenie czaszki człowieka; symbol śmierci»◊ Marzenie ściętej głowy «o czymś nierealnym, niedostępnym dla kogoś»◊ (Jest gdzieś) urwanie głowy «(jest gdzieś) zamieszanie, nawał pracy»◊ Mieć z kimś, z czymś urwanie głowy «mieć kłopoty, zmartwienie z czyjegoś powodu, z czymś»◊ Dach nad głową «mieszkanie»◊ Od stóp do głów, rzad. do głowy «w całej postaci, od dołu do góry, całkowicie»◊ W głowach (łóżka) «w miejscu, gdzie na posłaniu znajduje się głowa leżącego człowieka»◊ Głowa do góry! «wyrażenie o charakterze wykrzyknikowym, mające na celu dodanie komuś odwagi, otuchy»◊ Chować głowę w piasek «udawać, że się czegoś nie rozumie, że się nie dostrzega istniejącego niebezpieczeństwa; uchylać się od czegoś, tchórzyć przed czymś»◊ Mieć głowę na karku, nie od parady «być mądrym, sprytnym, umieć sobie radzić, postępować rozsądnie»◊ Mieć słabą lub mocną głowę «szybko się upijać lub być odpornym na działanie alkoholu»◊ Nosić głowę wysoko «być zarozumiałym, dumnym, pewnym siebie, wynosić się nad innych»◊ Nie mieć gdzie głowy skłonić, schronić itp. «nie móc znaleźć schronienia lub być bez mieszkania»◊ Podnosić głowę «buntować się»◊ Schylać, pochylać głowę przed kimś a. przed czymś «uznawać czyjąś przewagę, wyższość; upokarzać się»◊ Ukręcić czemuś (np. pogłoskom, plotkom) głowę «zatuszować coś niemiłego, zapobiec czemuś niekorzystnemu»◊ Zmyć komuś głowę «skrzyczeć, zwymyślać kogoś»◊ (Choć) tłuc głową o mur «zwrot używany na wyrażenie czyjejś bezsilności»◊ Uderza komuś do głowy powodzenie, sława, stanowisko itp., pot. woda sodowa «ktoś staje się zarozumiały, ma zbyt wielkie mniemanie o sobie»◊ Alkohol idzie komuś do głowy «ktoś odczuwa działanie alkoholu, upija się»◊ Kurzy się komuś z głowy «ktoś jest odurzony alkoholem»◊ Korona komuś z głowy nie spadnie «nie stanie się nic, co by miało przynieść ujmę czyjejś godności (zwłaszcza gdy mowa o kimś zarozumiałym, pretensjonalnym)»◊ Włos komuś z głowy nie spadnie «nic się złego komuś nie stanie»◊ Leje się komuś na głowę «w czyimś domu przecieka dach»◊ Spaść, posp. zwalić się komuś na głowę, siedzieć komuś na głowie «pojawić się gdzieś bez zaproszenia, sprawić kłopot swoim niespodzianym przybyciem; być komuś ciężarem»◊ Wylać komuś kubeł zimnej wody na głowę «wykazać komuś nierealność jego postępowania, planów, pozbawić kogoś złudzeń, otrzeźwić kogoś»◊ Przerastać, przewyższać kogoś o głowę «być od kogoś znacznie mądrzejszym, rozsądniejszym»◊ Skrócić kogoś o głowę «potocznie: pozbawić kogoś życia, wykonać wyrok śmierci»◊ Wziąć kogoś za głowę «zmusić kogoś do działania; podporządkować sobie kogoś»◊ Coś wisi nad głową «coś komuś zagraża; ktoś ma coś do załatwienia»◊ Chodzić z odkrytą, z gołą głową «chodzić bez kapelusza, czapki, chustki itp.»◊ Ciosać komuś kołki na głowie, jeździć komuś po głowie, wchodzić komuś na głowę «nadużywać czyjejś dobroci, dobrej woli, wykorzystywać czyjąś słabość do kogoś, dokuczać komuś»◊ Stawać, stanąć, postawić się na głowie «robić wszystko, co możliwe (w danej sprawie), używać wszelkich dostępnych środków dla osiągnięcia celu»◊ Coś stoi na głowie «coś dzieje się wbrew utartym zwyczajom, wbrew ustalonemu porządkowi»◊ Stawać na głowie «o dzieciach: dokazywać, swawolić»◊ Życie, los nie głaszcze kogoś po głowie «czyjeś życie jest trudne»◊ Być (czyimś, u kogoś) oczkiem w głowie «być czyimś ulubieńcem, faworytem»◊ Strzec kogoś, czegoś, jak oka w głowie «strzec bardzo troskliwie»◊ Kręcić komuś w głowie «wprowadzać zamęt w czyichś myślach, dawać komuś mylące informacje»◊ Kręci się komuś w głowie (od czegoś) a) «ktoś ma wrażenie utraty równowagi, traci równowagę» b) «ktoś jest oszołomiony z powodu nadmiaru wrażeń, zaskoczenia, zdumienia itp.»◊ Szumi komuś w głowie «ktoś jest zamroczony, oszołomiony z powodu nadmiaru wrażeń, pracy itp.»◊ Pęka, puchnie komuś głowa od czegoś (od pracy, kłopotów itp.) «ktoś ma zbyt dużo kłopotów, pracy itp.»◊ Boli kogoś głowa o coś, o kogoś «ktoś się martwi, przejmuje, kłopocze z powodu czegoś lub kogoś»◊ Głowa się komuś kiwa «komuś się chce spać, ktoś zasypia (na siedząco)»□ Siostra mężowa - głowa wężowa.□ Głową muru nie przebijesz.□ Od przybytku głowa nie boli.2. «włosy, uczesanie, fryzura»Doprowadzić głowę do porządku.
Uczesana głowa.
□ Kiedy głowa siwieje, to serce szaleje.3. «życie»(zwykle w utartych wyrażeniach frazeologicznych)Uratować, unieść skądś głowę.
Nastawać na czyjąś głowę.
◊ Domagać się czyjejś głowy «domagać się dla kogoś kary śmierci»◊ Nadstawiać głowy a. głowę «narażać się na niebezpieczeństwo, na utratę zdrowia lub życia»◊ Dać głowę, dać sobie głowę uciąć, że… «zaręczać za coś, być pewnym tego, że…»◊ Odpowiadać, ręczyć głową za coś, za kogoś «ponosić całkowitą odpowiedzialność»◊ Naznaczyć cenę na czyjąś głowę «wyznaczyć nagrodę za schwytanie kogoś»4. «siedlisko rozumu, myśli»Ktoś ma dobrą, pojętną głowę.
Chodzi mi o to, żeby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa. (Słowacki)
◊ Moja (czyjaś) w tym głowa «ja to zrobię, załatwię, ja postaram się o to, jestem za to odpowiedzialny»◊ gw. miejska Spokojna głowa! «zwrot ekspresywny: nie ma powodu do zmartwienia, nie kłopocz się, będzie dobrze»◊ pot. Zawracanie głowy «nic poważnego, nic, o czym by było warto myśleć; głupstwo»◊ Człowiek z głową «człowiek o dużych zdolnościach, inteligencji»◊ Człowiek bez głowy «ktoś roztargniony»◊ Robić coś z głową, bez głowy «postępować rozważnie, z namysłem lub w sposób nieprzemyślany»◊ Łamać sobie głowę nad czymś «starać się coś rozwikłać, załatwić, znaleźć wyjście z trudnej sytuacji»◊ Mieć spokojną głowę «nie mieć zmartwień, kłopotów; mieć spokój»◊ Mieć głowę zajętą kimś, czymś, nabić, zaprzątnąć sobie czymś, kimś głowę «interesować się kimś, czymś»◊ Mieć głowę do czegoś (np. do interesów) «nadawać się do czegoś, mieć do czegoś zdolności, umieć coś»◊ Nie mieć głowy czegoś robić, o czymś myśleć itp. «nie mieć nastroju, być zdenerwowanym, zajętym czymś bardzo»◊ Suszyć komuś głowę «natrętnie, uporczywie prosić kogoś o coś, mówić o czymś; nudzić, dokuczać»◊ Tracić głowę a) «nie wiedzieć co robić, tracić orientację, zdolność rozumowania» b) «ulegać czyjemuś urokowi»◊ Zawracać komuś głowę «przeszkadzać, zaprzątać kogoś czymś niepotrzebnie, zabierać komuś czas»◊ Zawrócić sobie kimś głowę «zakochać się w kimś»◊ Kłaść (jak) łopatą do głowy «jasno, przystępnie, czasem w uproszczeniu coś wykładać, wyjaśniać»◊ Iść, pójść, skoczyć po rozum do głowy «zacząć się zastanawiać, namyśliwszy się rozwiązać jakieś zagadnienie»◊ Coś przychodzi, wpada, strzela do głowy «ktoś ma jakiś pomysł»◊ Myśli, wspomnienia cisną się komuś do głowy «ktoś myśli o czymś, marzy, wspomina»◊ Coś wchodzi komuś (łatwo) do głowy «ktoś łatwo coś przyswaja, uczy się czegoś»◊ Coś komuś wylatuje z głowy «ktoś zapomina o czymś»◊ Kłopot spada komuś z głowy «ktoś przestaje się czymś kłopotać, martwić»◊ Mieć coś z głowy «z odcieniem żartobliwym: mieć już jakąś sprawę załatwioną, mieć coś poza sobą»◊ Wybić coś komuś, sobie z głowy «skłonić do niemyślenia o kimś, o czymś, do odstąpienia od jakiegoś zamiaru, do niezajmowania się kimś, czymś»◊ Robić coś (malować, grać itp.) z głowy «malować coś, grać itp. samodzielnie, z pamięci, nie czerpiąc z zewnętrznych źródeł»◊ Wziąć sobie coś, kogoś na głowę, mieć coś, kogoś na głowie «mieć, wziąć na siebie za coś, za kogoś odpowiedzialność, kłopotać się o kogoś, o coś»◊ Coś przelatuje, przemyka itp. komuś przez głowę «ktoś o czymś krótko, przez chwilę myśli»◊ Kłaść, wbijać coś komuś w głowę, do głowy «usilnie coś wyjaśniać, o czymś przekonywać»◊ Zabić komuś klina w głowę «dać powód do rozmyślań; zaciekawić czymś, zaintrygować»◊ Zachodzić w głowę «zastanawiać się głęboko, starać się coś rozwikłać»◊ Coś komuś chodzi po głowie, coś, ktoś siedzi komuś w głowie, coś utkwiło komuś w głowie «coś jest przedmiotem często powracających, uporczywych, natrętnych myśli, czyjegoś zainteresowania; ktoś przemyśliwa nad jakimś projektem, ciągle o czymś, o kimś pamięta»◊ Coś nie mieści się komuś w głowie «ktoś nie może czegoś zrozumieć, coś jest trudne do uwierzenia»◊ Ktoś ma coś (np. zabawy, rozrywki) w głowie, coś komuś w głowie «ktoś tylko o jednym myśli, jednym się zajmuje, interesuje»◊ Mącić komuś w głowie «wprowadzać zamęt, niepokój w czyjeś uczucia, myśli, niepokoić kogoś»◊ Mieć dobrze w głowie, mieć olej w głowie «być mądrym, mieć zdolności»◊ Mieć źle, zielono, pstro w głowie «być głupim, niedojrzałym, lekkomyślnym»◊ Miesza się, mąci się, gmatwa, plącze się komuś w głowie «ktoś przestaje sobie zdawać z czegoś sprawę, traci zdolność jasnego rozumowania, myślenia, pamiętania»◊ Coś nie postało komuś w głowie «ktoś nie pomyślał o czymś, nie miał zamiaru czegoś zrobić»◊ Przewracać komuś w głowie «podsycać czyjeś (wygórowane) ambicje, nasuwać komuś jakieś myśli, powodować to, że ktoś ma większe wymagania, żądania, psuć kogoś»◊ Przewróciło się komuś w głowie «ktoś stał się zarozumiały, ma zbyt wielkie mniemanie o sobie»◊ Świta, rozjaśnia się komuś w głowie «ktoś zaczyna rozumieć, pojmować coś»◊ Zawrócić komuś w głowie a) «wmówić coś komuś, zainteresować czymś; oszołomić» b) «wzbudzić czyjeś zainteresowanie sobą, zaangażować kogoś uczuciowo»◊ Głowa komuś usycha od czegoś (od kłopotów, pracy itp.) «ktoś jest w trudnej sytuacji, ma dużo pracy, kłopotów itp.»□ Kto nie ma w głowie, ten ma w nogach.5. «człowiek oceniany ze względu na jego umysłowość»Radzą nad tym najwybitniejsze głowy.
Z kogoś (jest) tępa, ciasna, słaba głowa.
◊ Otwarta, tęga głowa «człowiek zdolny, mądry»◊ Ośla, barania, zakuta, kapuściana głowa, głowa do pozłoty «głupiec»◊ Zapalona głowa «ktoś entuzjastycznie nastawiony do życia»□ Co głowa, to rozum.□ Mądrej głowie dość dwie słowie.6. pot. «człowiek, rzadziej zwierzę, jako jednostka»Butelka piwa na głowę.
Zginęli wszyscy, co do głowy.
Podatek od głowy.
Stado liczące parę tysięcy głów.
◊ Bić kogoś na głowę a) «zwyciężać druzgocąco» b) «przewyższać kogoś pod jakimś względem»7. «człowiek stojący na czele jakiejś społeczności, organizacji; zwierzchnik»Głowa domu, rodziny, rodu.
Głowa państwa.
Głowa kościoła.
◊ Koronowana głowa «monarcha»8. «o częściach roślin, zwykle ich kwiatach, i samych roślinach kształtem przypominających głowę; także o częściach przedmiotów, zwykle górnej, przedniej, wystającej ich części (często w języku specjalistów z różnych dziedzin)»Kwiaty pochylają głowy.
Głowa kapusty.
Głowa cukru.
Głowa kolumny.
Głowa komety.
Głowa rakiety.
Głowa doliny, wąwozu.
Słownik języka polskiego . 2013.
