- koło
- In III, Ms. kole; lm D. kół1. «część płaszczyzny ograniczona okręgiem; w terminologii matematycznej: zbiór wszystkich punktów płaszczyzny, których odległość od ustalonego punktu, zwanego środkiem koła, jest mniejsza lub równa danej liczbie dodatniej, zwanej promieniem koła»
Obwód, okrąg, pole, promień, średnica, środek koła.
Odcinek, wycinek koła.
∆ mat. Koło wielkie «koło powstałe w wyniku przecięcia kuli płaszczyzną przechodzącą przez środek kuli»∆ Koło małe «koło powstałe w wyniku przecięcia kuli płaszczyzną nie przechodzącą przez środek kuli»∆ Kwadratura koła «wykreślenie kwadratu o polu równym polu danego koła»przen. «rzecz, zagadnienie nie do rozwiązania; zadanie niewykonalne»2. «linia zamykająca płaszczyznę mającą kształt koła geometrycznego; obwód takiego koła; krąg, okrąg»Koło horyzontu.
Zataczać, zakreślać koło, koła.
Fosa zamkowa tworzyła wielkie koło.
∆ Zaklęte, zaczarowane koło «według dawnych wierzeń ludowych krąg zakreślony przez nadprzyrodzone moce, którego nie można przekroczyć»przen. «o trudnościach, kłopotach, z których nie można się wydobyć»∆ geogr. Koła biegunowe, podbiegunowe a. polarne «równoleżniki oddalone od równika o 66 1/2° na północ i południe, oddzielające strefy polarne Ziemi, na których w pewnych okresach roku dni lub noce są dłuższe od 24 godzin»∆ log. Błędne koło «błąd polegający na definiowaniu jakiegoś wyrażenia za pomocą niego samego lub na przyjęciu zdania dowodzonego za jedną z przesłanek dowodu; przenośnie: sytuacja bez wyjścia»przen. «sfera, obręb, zakres»Koło myśli, domysłów, wspomnień, tęsknot.
3. «okrągła część pojazdu umożliwiająca mu ruch przez toczenie; element nośny podwozia większości pojazdów»Koła jezdne.
Przednie, tylne koła wagonu.
Koła samochodu.
Koła samochodowe.
Obręcze, szprychy kół.
Wóz na czterech kołach.
Koła toczą się, kręcą, obracają.
Pękło koło bryczki, u bryczki.
◊ Koło fortuny «los; zmienność losu»◊ Piąte koło u wozu «o kimś lub o czymś niepotrzebnym, zawadzającym»□ Fortuna, szczęście kołem się toczy.4. «element występujący w różnych maszynach i urządzeniach, o kształcie zbliżonym do bryły obrotowej, osadzony na osi lub wale, spełniający różne funkcje związane z przenoszeniem ruchu obrotowego; także przyrząd w kształcie koła lub urządzenie zaopatrzone w koło»Koła obrabiarki.
Puścić w ruch koło.
∆ lotn. Koło ogonowe «w podwoziu samolotowym koło podpierające na ziemi tylną część kadłuba samolotu»∆ roln. Koło polowe «koło, na którym opiera się pług podczas orki, od strony nie zoranego pola»∆ rzem. Koło garncarskie «przyrząd do formowania wyrobów garncarskich; kółko garncarskie»∆ techn. Koło łopatkowe «duże koło napędowe statku, zanurzone w wodzie, o poziomej osi obrotu, z łopatkami rozmieszczonymi na obwodzie»∆ Koło pasowe a. transmisyjne «koło stanowiące element przekładni pasowej, służące do przenoszenia ruchu obrotowego z silnika na część roboczą maszyny za pośrednictwem pasa napędowego»∆ Koło sterowe a) «element urządzenia sterowego na statku, mający postać koła z uchwytami rozmieszczonymi na obwodzie, służący do uruchomienia pióra steru» b) «w samolocie element sterownicy ręcznej mający postać koła lub jego segmentu, osadzonego obrotowo na kolumnie sterowej; wolant»∆ Koło wodne (młyńskie) «silnik wodny, którego istotnym elementem jest koło, zaopatrzone na obwodzie w szereg równomiernie rozmieszczonych komórek lub łopatek zasilanych wodą doprowadzaną kanałem dopływowym»∆ Koło zamachowe a. rozpędowe «koło lub tarcza o dużej bezwładności, służące za akumulator energii kinetycznej, stosowane w maszynach, w których dopływ i pobór energii ulegają chwilowym zmianom»∆ Koło zębate «element przekładni zębatej w postaci koła z zębami rozmieszczonymi na walcu lub na wklęsłej powierzchni pierścieniowej, służący do przenoszenia ruchu obrotowego z jednego wału na drugi lub do zamiany ruchu obrotowego na ruch posuwisty i odwrotnie»5. «przedmiot, znak, plama itp., mające kształt koła geometrycznego, kręgu»Złote koła w uszach Cyganki.
Sukienka w kolorowe koła.
Skakać przez koło.
Dzieci toczyły koło.
∆ Koło ratunkowe «rodzaj obręczy z lekkiego impregnowanego materiału, z płótna wypełnionego korkiem lub z gumy wypełnionej powietrzem, służącej do utrzymywania człowieka na powierzchni wody; zabezpiecza przed utonięciem»◊ Koła w oczach, przed oczami «jaśniejsze i ciemniejsze plamy pojawiające się komuś w polu widzenia w stanach zmęczenia, zamroczenia»6. «średniowieczne narzędzie tortur; kołowrót»Łamać kogoś kołem, na kole.
7. «zabawa dziecięca, w której uczestnicy, ustawieni w kręgu, trzymają się za ręce; także taniec słowiański o podobnym układzie»Stanąć w kole.
Utworzyć koło.
Bawić się w koło.
8. często w lm «pewne grono ludzi, określona grupa osób; środowisko, sfera, towarzystwo, otoczenie»Koło rodzinne.
Koło przyjaciół, znajomych.
Koła emigracji a. koła emigracyjne.
Koła oficjalne, polityczne.
Obracać się w kołach artystycznych.
9. «związek, zrzeszenie, stowarzyszenie pewnej liczby osób o wspólnych celach, dążeniach, zainteresowaniach naukowych, zawodowych, społecznych, sportowych itp.»Koło śpiewacze, rolnicze, łowieckie.
Założyć koło gospodyń.
Posiedzenie koła polonistów.
Wygłosić odczyt w kole naukowym.
10. przestarz. gw. miejska «tysiąc złotych»Zarabiać pięć kół.
Pożycz z pół koła.
11. hist. «w dawnej Polsce: zebranie, zgromadzenie radnych; obradujący sejmik»Obradować kołem, w kole.
Zwołać radnych na koło.
∆ Koło generalne «w dawnej Polsce: zgromadzenie starszyzny wojennej zwoływane przez hetmana»∆ Koło rycerskie «w dawnej Polsce: zebranie towarzyszy służących w jednej chorągwi jazdy, podejmujące ważne decyzje wojskowe i polityczne; także nazwa izby poselskiej na sejmie, zwłaszcza elekcyjnym»kołem w użyciu przysłów. «w krąg, w koło, dookoła, naokoło»Ciekawscy obstąpili ich kołem.
Goście weszli w porządku i stanęli kołem. (Mickiewicz)
w koło1. «okrążając coś; na wszystkie strony, ze wszystkich stron»Pies obiegł dom w koło.
Rozglądać się w koło.
2. «ciągle powtarzając jakąś czynność; w kółko»Powtarzał w koło to samo po kilka razy.
◊ pot. W koło Macieju «ciągle to samo, znowu od początku»II1. «przyimek łączący się z dopełniaczem, oznaczający bliskość czegoś, powiązanie z czymś»a) «w bezpośrednim sąsiedztwie; tuż, obok, w pobliżu»Koło domu rosła brzoza.
Siądź koło mnie.
◊ Raz koło razu «jeden przy drugim, gęsto; raz po raz»b) «przy czymś (będącym przedmiotem jakiejś czynności)»Majstrować koło radia.
Poprawiać coś koło sukni.
Pracować koło koni.
◊ Krzątać się koło czegoś «zajmować się czymś»c) przestarz. «naokoło, wokół, dookoła czegoś»2. «przyimek łączący się w dopełniaczu z rzeczownikiem oznaczającym jakąś miarę, rachubę, określenie czasu, terminu lub z liczebnikiem głównym; w przybliżeniu, około»Mieć koło pięćdziesięciu lat a. koło pięćdziesiątki.
Było już koło północy.
Przyjadę koło Wielkanocy.
Zjechało koło stu gości.
Studnia miała koło dwudziestu metrów.
Słownik języka polskiego . 2013.
