krzyż

m II, D. -a; lm M. -e, D. -y (-ów)

1. «przedmiot w kształcie dwóch przecinających się linii prostych; godło chrześcijaństwa (jako narzędzie męki Jezusa)»

Krzyż brzozowy, żelazny.

Nagrobek z krzyżem.

Przysięgać na krzyż.

∆ archit. Krzyż żebrowy «dwa krzyżujące się główne żebra sklepienia krzyżowo-żebrowego»

∆ Świątynia na planie krzyża «świątynia, której rzut poziomy ma kształt krzyża»

◊ Leżeć krzyżem «leżeć twarzą do ziemi, z rozpostartymi ramionami»

◊ Ktoś wygląda jak z krzyża zdjęty «ktoś jest mizerny, wychudzony, wygląda nieszczęśliwie»

◊ Mieć z kimś krzyż pański «mieć z czyjegoś powodu kłopoty, zmartwienia»

przen. «cierpienie, udręka, zmartwienie»

Cierpliwie znosiła krzyże, jakie jej zsyłał los.

2. «obrzędowy ruch ręką wykonywany w modlitwie albo w geście błogosławieństwa»

Zrobić, nakreślić znak krzyża.

Przeżegnać się krzyżem.

◊ Krzyż na drogę «wyrażenie swojego zadowolenia z czyjegoś odejścia, odjazdu»

3. «odznaczenie, order, odznaka, mające motyw krzyża»

Krzyż harcerski.

Krzyż Walecznych.

Złoty Krzyż Zasługi.

Odznaczyć kogoś krzyżem.

∆ Krzyż maltański «jedno z najstarszych odznaczeń nadawanych przez papieży»

4. «część kręgosłupa w okolicach miednicy, między kręgami ogonowymi a lędźwiowymi»

Bóle krzyża.

Łamanie w krzyżu.

◊ pot. Dostać po krzyżu a) «zostać obitym, oberwać» b) «doznać przykrości z powodu czegoś lub kogoś»

5. hist. «kara ukrzyżowania; rodzaj hańbiącej kary śmierci stosowanej w starożytności»

Skazać kogoś na krzyż.

na krzyż «krzyżując coś, tworząc kształt krzyża»

Zapiąć, zawiązać coś na krzyż.

Przekrajać coś na krzyż.

◊ pot. Parę osób na krzyż «bardzo mało osób, kilka»