- pan
- m IV, DB. -a, CMs. -u, W. \pannie; lm M. -owie, DB. -ów1. «mężczyzna; często także o mężczyźnie eleganckim, wykształconym»
Starszy pan.
Eleganccy panowie.
Pan w średnim wieku.
Przyszedł jakiś pan.
2. «forma grzecznościowa używana przy zwracaniu się do mężczyzny, z którym się nie pozostaje w stosunkach rodzinnych, zażyłych, poufałych (zwykle przy imieniu, nazwisku, tytule naukowym, urzędowym czy zawodowym)»Pan Kowalski.
Pan Stanisław.
Proszę pana.
Drogi panie.
Panie profesorze, panie dyrektorze, panie inżynierze.
Pan doktor przyszedł.
◊ do zn. 1 i 2. Pan młody «mężczyzna w dniu swego ślubu»◊ Być z kimś za pan brat «być z kimś w zażyłych, poufałych stosunkach»◊ Mówić komuś pan, przez pan, per pan; być z kimś na pan «używać oficjalnej, grzecznościowej formy pan przy zwracaniu się do kogoś»◊ gw. miejska Pan władza «milicjant, policjant»◊ przestarz. Wielmożny pan, jaśnie wielmożny pan «dawny sposób tytułowania osób wyżej stojących w hierarchii społecznej; dziś czasami używane w korespondencji przed nazwiskiem adresata (skrótowo: WPan albo WP)»3. «ten, kto ma władzę nad kimś albo nad czymś; władca»Srogi ojciec był panem całej rodziny.
Zwycięski wódz został panem miasta.
Pies obwąchiwał swego pana.
∆ hist. Najjaśniejszy pan, miłościwy pan «nakazany etykietą sposób tytułowania władcy państwa: króla, księcia, cesarza»∆ Pan lenny, pan feudalny «w epoce feudalnej: arystokrata należący do warstwy panującej; feudał»◊ Być panem sytuacji, położenia, chwili itp. «być osobą, od której coś w danej chwili zależy; panować nad sytuacją»◊ Być panem życia i śmierci «mieć nad kimś nieograniczoną władzę»◊ Być panem siebie, panem swej woli a) «być opanowanym, umieć się opanować» b) «mieć niezależność osobistą i materialną, postępować zgodnie ze swą wolą»◊ Być panem u siebie «nie podlegać w miejscu swej pracy, swego działania niczyim rozkazom, rozporządzeniom»□ Serce nie sługa, nie zna, co to pany.4. «bogacz, dawniej także posiadacz majątku ziemskiego, w Polsce przedrozbiorowej: możnowładca, magnat, arystokrata»Panowie litewscy.
Wielcy panowie.
Przywileje panów feudalnych.
◊ przestarz. Pan w każdym calu, pan całą gębą, pan z panów «o kimś mającym wszystkie typowe cechy pana, pochodzącym z arystokratycznej rodziny»◊ Znaj pana «zwrot, którym ofiarodawca, dobroczyńca podkreśla swą wspaniałomyślność»□ Poznać pana po cholewach.□ Ten pan zdaniem moim, kto przestał na swoim.5. Pan blmpodn. «w religiach monoteistycznych: Bóg pojmowany jako stwórca świata»6. uczn. «nauczyciel»Pan od historii, od polskiego.
Nasz pan jest bardzo wymagający.
7. przestarz. «mężczyzna stojący na czele domu, rodziny, gospodarstwa (pracodawca w stosunku do pomocy domowej)»dziś żywe w wyrażeniu: Pan domu «gospodarz, osoba reprezentująca rodzinę, domowników, szczególnie wobec gości»□ Jaki pan, taki kram.□ Kazał pan, musiał sam.□ Pan każe, sługa musi.
Słownik języka polskiego . 2013.
