- raz
- m IV, D. -u, Ms. \razzie1. lm D. -ówdziś zwykle w lm «uderzenia, ciosy; cięcia, ukłucia, sztychy»
Bolesne, dotkliwe, mocne, okrutne razy.
Razy rózgi, bata, topora, miecza.
Odpierać razy.
Zadawać razy.
Okładać kogoś razami.
Zasłaniać, chronić kogoś od razów a. przed razami.
Razy spadają, sypią się na kogoś.
◊ Raz przy razie (np. malować, smarować), raz koło razu (np. o występowaniu ściegów) «nic nie opuszczając, dokładnie, starannie; gęsto, jeden obok drugiego»2. lm D. razy«zwykle z liczebnikiem głównym (rzadziej porządkowym) lub z równoważnym z nim zaimkiem: wyraz oznaczający powtarzanie się czegoś (jakiejś czynności, zjawiska), zwielokrotnienia czegoś (np. cechy, wielkości); kroć»Mam dwa razy większą działkę od twojej.
Bisowała kilka razy.
Sprzedał dom trzy razy drożej, niż kupił.
Trzy razy księżyc odmienił się złoty, jak na tym piasku rozbiłem namioty. (Słowacki)
◊ Jeden raz a. raz na…(godzinę, dzień, miesiąc, rok) «jeden raz (w tym okresie)»Bywa w teatrze raz na miesiąc.
◊ Ani razu «wcale, zupełnie (nie), nigdy»◊ Choć, chociaż, bodaj (jeden) raz «przynajmniej jednokrotnie»◊ Jeszcze raz a. raz jeszcze «powtórnie, znowu»◊ Ile razy a) «ilekroć»Ile razy się zdenerwuje, nie może spać.
b) «bardzo często, jakże często»Ile razy wracał do tych wspomnień!
«jak często»Ile razy chodziłeś na wagary?
◊ Nie raz, nie dwa (razy) «bardzo często, wielokrotnie»◊ Raz czy dwa «najwyżej dwukrotnie, nieczęsto»◊ Raz i drugi «parokrotnie»◊ Sto, tysiąc razy (więcej, lepiej, większy, lepszy) «o wiele (więcej, lepiej, większy, lepszy)»Zrobić coś sto razy lepiej.
Jest tysiąc razy zdolniejszy od brata.
◊ Raz na zawsze «na stałe, na zawsze; nieodwołalnie, stanowczo, kategorycznie»◊ Raz…, raz…; raz… to znów, znowu «o czymś dziejącym się na przemian (niekiedy z odcieniem przeciwstawnym: jeden raz to - drugi raz tamto, to jedno - to drugie, bądź… bądź)»Kupowała raz cukierki, raz ciastka.
Mówiono o nim raz źle, raz dobrze.
◊ Pierwszy, drugi, trzeci, ostatni itp. raz (zrobić, wykonać coś) «o pierwszym, drugim, trzecim, ostatnim itp. z rzędu wykonaniu jakiejś czynności»◊ Po raz pierwszy i ostatni «ten jeden raz i nigdy więcej (nie powtórzy się)»◊ Po raz nie wiem który, po raz nie wiadomo który «po wielekroć, często, znowu»◊ Za każdym razem «w każdym następnym przypadku, zawsze»◊ Nie trzeba komuś mówić, powtarzać czegoś dwa razy «ktoś chętnie i natychmiast spełnia czyjeś polecenia, nie potrzebując ponaglania»◊ Pierwszy raz słyszę «nigdy o tym nie słyszałem, dowiaduję się dopiero teraz»□ Głupi dwa razy traci.□ Do trzech razy sztuka «coś udaje się za trzecim razem a. tylko trzy razy z rzędu»□ Dwa razy daje, kto prędko daje «rzecz ofiarowana bez zwłoki ma podwójną wartość»□ Przemówił dziad do obrazu, a obraz do niego ani razu «o rozmowie, w której jedna strona milczy lub nie rozumie, o co chodzi, i nie odpowiada»□ Raz kozie śmierć «trzeba zdobyć się na odwagę bez względu na rezultat, niech się dzieje co chce, wszystko jedno»3. «chwila, moment, w którym coś się zdarzyło, miało miejsce; przypadek, wypadek, zdarzenie, sytuacja, okoliczność»W obu razach kierowca nie ponosił winy.
W danym razie należy tak postąpić.
◊ Innym razem «nie teraz, kiedy indziej»◊ Tym razem «w tym wypadku, teraz»Tym razem nie odrobił lekcji.
◊ Pewnego razu, jednego razu «pewnego dnia, kiedyś»◊ W każdym razie «mimo wszystko, bądź co bądź, tak czy owak; jednakże»◊ W takim razie «wobec tego, skoro tak, tak więc»◊ W najgorszym, najlepszym razie «w najmniej a. najbardziej sprzyjających okolicznościach»◊ W ostatecznym razie «w ostateczności, jeśli nie można inaczej»◊ W przeciwnym razie «jeśli to się nie spełni, nie stanie; inaczej»◊ W żadnym razie «w żadnym wypadku, nigdy»◊ Na drugi raz «powtórnie, kiedy indziej»Na drugi raz uważaj.
◊ Raz po raz, raz za razem, rzad. raz w raz «bezustannie, wciąż, co chwila»Raz po raz słychać wybuchy.
◊ pot. W razie czegoś, np. śmierci, spotkania, nieobecności kogoś «w wypadku»◊ Coś jest w sam raz «coś jest dokładnie takie, jak trzeba, odpowiada komuś; właśnie, akurat»Ubranie w sam raz dla niego.
Praca w sam raz dla inwalidy.
◊ W razie czego «w ważnym, krytycznym momencie, gdyby się coś zdarzyło, zaszło coś nieprzewidzianego»W razie czego będę się uczyć i pracować.
◊ przestarz. Na ten raz «teraz, obecnie, tym razem»raz w użyciu liczebnikowym, ndm«przy liczeniu: jeden, pierwszy»Liczył w takt walczyka: raz, dwa, trzy.
Raz na lewo, raz na prawo, trochę naprzód, trochę w tył. (piosenka)
∆ Raz, dwa, raz dwa «komenda nadająca tempo przy marszu, ćwiczeniach gimnastycznych itp.»∆ pot. Raz, dwa; raz-dwa (rzadziej: raz-dwa-trzy), raz, raz; raz-raz «bardzo szybko, błyskawicznie; natychmiast»Raz, dwa przygotuj śniadanie.
Raz-dwa rozwiążę zadanie.
∆ Raz (dlatego) że…; po drugie, po wtóre (dlatego) że… «po pierwsze, po drugie»Nie mogli się pobrać - raz, że nie mieli mieszkania, po drugie, że jeszcze studiowali.
raz w użyciu przysłów.1. «w pewnej chwili, kiedyś»Raz był świadkiem ich kłótni.
2. «nareszcie, wreszcie, w końcu (często w połączeniu z już)»Niech się to (już) raz skończy!
3. «ostatecznie, definitywnie (w połączeniu z imiesłowem lub czasownikiem)»Raz obiecawszy, dotrzymywał słowa.
Nie zmienię raz powziętego zamiaru.
razy w użyciu przysłów. «wyraz używany na określenie działania mnożenia»Dwa razy pięć jest dziesięć.
◊ pot. Pewne, jasne, oczywiste jak dwa razy dwa = (jest) cztery «zupełnie pewne, jasne, oczywiste»na razie «tymczasem, w pierwszej chwili, póki się coś nie zmieni»Na razie jest na praktyce.
Na razie nie postawiono diagnozy.
od razu «bardzo szybko, zaraz, natychmiast»Poznał ją od razu.
Zyskał od razu jej sympatię.
□ Nie od razu Kraków zbudowano «dzieło wielkie powstaje powoli; osiągnięcie sukcesu wymaga pewnego wkładu pracy»
Słownik języka polskiego . 2013.
