róg

m III, D. rogu, N. rogiem; lm M. rogi

1. zwykle w lm «parzyste wyrostki kostne otoczone pochwami rogowymi, wewnątrz puste, występujące na kości czołowej u pustorożców (np. u krowy, żubra, antylopy); także wyrostki kostne u jeleniowatych (poprawniej: poroże); w lp: stożkowaty rogowy wyrostek na kościach nosowych nosorożca»

Proste, zakrzywione rogi.

Bydlęce, bawole, kozie rogi.

Rogi kozy, żubra.

Łopatowate rogi łosia.

Rozgałęzione rogi jeleni.

Baran z zakręconymi rogami.

Przywiązać krowę za rogi.

◊ pot. Chwycić, wziąć byka za rogi «powziąć stanowczą, śmiałą decyzję, przystąpić od razu do sedna sprawy, wziąć się energicznie do rzeczy»

◊ Pokazywać rogi «stawać się hardym, krnąbrnym, zuchwałym»

◊ Przyprawić, rzad. przypiąć komuś rogi «o mężczyźnie: uwieść komuś żonę; o kobiecie: zdradzić męża»

◊ Przytrzeć komuś rogów «nauczyć kogoś posłuszeństwa, zmusić do uległości, złamać czyjeś zuchwalstwo, czyjąś pychę; poskromić kogoś»

◊ Zapędzić kogoś w kozi róg «wykazać swoją bezwzględną przewagę nad kimś»

◊ Rogi komuś urosły «ktoś zhardział, rozzuchwalił się, stał się zarozumiały, zbyt pewny siebie»

□ Nie dał Pan Bóg świni rogów, boby bodła.

2. zwykle w lm «potocznie o różnorodnych wyrostkach ciała niektórych bezkręgowców (np. o czułkach ślimaków, owadów)»

Ślimak wystawił rogi.

3. blm

«substancja, z której są zbudowane rogi zwierzęce, a także kopyta, płytki okrywające ciała niektórych zwierząt, używana do wyrobu różnych przedmiotów - drobnej galanterii, ozdób, dawniej także harpunów, grotów do oszczepów itp.»

Nóż oprawny w róg.

Wyroby z rogu.

Oprawka, grzebień z rogu.

Parasolka z rączką z rogu.

Obróbka rogu.

4. «przedmiot wykonany z rogu zwierzęcia lub mający kształt rogu bydlęcego, zwłaszcza używane dawniej naczynie służące do przechowywania prochu, tabaki, a także naczynie do picia wina (puchar)»

Róg z prochem, z tabaką.

Róg do prochu.

Pić ze srebrnego, złotego rogu.

∆ Róg obfitości «ułamany róg mitycznej kozy Amaltei, karmicielki Zeusa, mający moc napełniania się zgodnie z życzeniem posiadacza; symbol bogactwa, niewyczerpanych zasobów»

◊ pot. Ciemny, głupi jak tabaka w rogu «o kimś nic nie wiedzącym, nic nie umiejącym, nieoświeconym»

5. «instrument dęty blaszany o miękkiej, głębokiej barwie dźwięku, mający kształt długiej, wąskiej rury, zwiniętej w trzy kręgi, silnie lejkowato rozszerzającej się na końcu, waltornia; prototyp waltorni, rodzaj trąbki (pierwotnie z rogu bydlęcego), używanej od starożytności jako instrument muzyczny lub sygnałowy, np. róg myśliwski»

Róg sygnałowy, pocztowy, pasterski, myśliwski.

Grać na rogu.

Zadąć w róg.

Natenczas Wojski chwycił na taśmie przypięty swój róg bawoli, długi, cętkowany, kręty (…) i zagrał. (Mickiewicz)

6. «brzeg, skraj jakiegoś przedmiotu w miejscu zbiegu dwóch jego krawędzi; ostra, stercząca część, sterczący koniec czegoś»

Róg kartki, kołnierzyka, prześcieradła.

Róg żagla.

Podpis malarza w dolnym rogu obrazu.

Pozaginane rogi w książce.

Okucia na rogach kufra.

Wycierać oczy rogiem chusteczki.

Uderzyć się o róg stołu.

7. «miejsce wewnątrz zetknięcia się dwóch ścian czegoś; kąt»

Wcisnąć się, wtulić się w róg kanapy.

Lustro wiszące w rogu pokoju.

W rogu podwórza stało auto.

8. «zbieg dwóch ulic»

Róg Hożej i Marszałkowskiej.

Dom, latarnia na rogu (ulicy).

Dojść do rogu.

Skręcić za róg.

Spotkać się na rogu.

Mieszkać tuż za rogiem.

9. sport. «miejsce zetknięcia się dwóch linii ograniczających boisko sportowe, np. na boisku piłki nożnej zetknięcie się linii autowej i linii bramkowej; miejsce, skąd się wykonuje rzut rożny»

10. sport. «rzut rożny, korner»